رجعت
خداوند گروهی از مردگان را به همان صورتی که در گذشته بودند، به دنیا برمیگرداند، و گروهی را عزیز و گروهی دیگر را ذلیل میکند و اهل حق را بر اهل باطل نصرت داده، مظلومان را بر ظالمان و ستمگران غلبه میدهد، این واقعه هنگام ظهور مهدی آل محمد، علیهمالسلام، رخ خواهد داد.
معنای لغوی
الفاظ مختلفی برای بیان اصل اعتقادی رجعت در قرآن مجید و روایات اسلامی به کار رفته است، مانند: رجعت، ایاب، کرّه، ردّ، و حشر که همه در معنای بازگشت مشترکند ولی در میان همه این الفاظ، لفظ رجعت مشهورتر است و چنانچه در لسانالعرب1 آمده است رجعت مصدر مرّه2 و بیانگر «یکبار بازگشت» است.
معنای اصطلاحی (کلامی)
جایگاه رجعت در اعتقادات شیعه
امام صادق(ع) فرمودند: «روزهای الهی سه تاست: روزی که قائم [آل محمد(ص)] قیام خواهد کرد، روز رجعت و روز قیامت».4
با توجه به تفاسیر، منظور از «ایّام الله» روزهایی است که امر الهی اعم از نعمت یا نقمت، عزّت و ذلّت ظهور تامّ مییابد.5
آری رجعت و بازگشت انسانهایی که سالها پیش از دنیا رفتهاند حکایت از قدرت و عظمت الهی دارد و در آن روز این عظمت و شوکت الهی برای همگان آشکار میشود، یا در آن روز نعمتهای خداوند شامل مؤمنان برجسته و نخبه شده و آنان را برای مشاهدة ظهور امام عصر(عج) و غلبة مظلومان بر زورمداران به این دنیا برمیگرداند و از طرفی هم با بازگشت کافران سیه دل، آنان را بر خاک ذلّت و خواری خواهد نشاند.
امام صادق(ع) یکی از ویژگیهای شیعه را اعتقاد به رجعت برشمرده، میفرمایند: از ما نیست کسی که ایمان به رجعت ما نداشته باشد و نیز متعة ما را حلال نشمرد.6
امام صادق(ع) در حدیث دیگری، یکی از شرایط ایمان را اعتقاد به رجعت برشمرده و میفرمایند: هر کس به هفت چیز اعتقاد داشته باشد، مؤمن است، و در میان آن هفت چیز ایمان به رجعت را ذکر فرمودند.7
لازمة چنین سخنی آن است که ایمان، زمانی حاصل میشود که علاوه بر اعتقاد به توحید و ...، اعتقاد به رجعت نیز وجود داشته باشد.
اعتقاد به رجعت از اصول دین است یا اصول مذهب؟
مرحوم «شبّر» در این باره میگوید: اصل رجعت حق است و شبههای در آن نیست و اعتقاد نداشتن به آن موجب خروج از جرگة مؤمنان و شیعیان میشود. چرا که رجعت از امور ضروری مذهب شیعه بوده و روایاتی که در مورد صراط و میزان و غیر آن دو به دست ما رسیده است، از جهت تعداد و نیز صحت مدارک و وضوح دلالت، افزونتر از روایات رجعت نیست. آنگاه ایشان ادامه میدهند که ایمان به رجعت به طور کلی واجب و لازم است.8
رجعت یک پیشگویی تاریخی است یا یک مسئلة اعتقادی؟
در زیارت امام حسین(ع)، میخوانیم: إنّی من المؤمنین برجعتکم.9 من به بازگشت شما اهل بیت(ع)، ایمان و اعتقاد دارم.
یا در زیارت حضرت ابوالفضل(ع) آمده: إنّی بکم و بإیابکم من المؤمنین.10 من به شما و بازگشتتان معتقدم.
در روایتی که قبلاً بیان شد، امام صادق(ع) میفرمایند: هر کس به هفت چیز معتقد باشد، مؤمن است و از میان هفت چیز ایمان به رجعت را بیان فرمود.11
در سخنان بسیاری از اندیشمندان کلامی، رجعت به عنوان یک امر اعتقادی مطرح شده به طوری که اعتقاد به آن را ضروری شمردهاند، مرحوم شبّر دراینباره میفرماید: «پس اعتقاد به اصل رجعت به طور اجمالی واجب است... هر چند که تفاصیل آن موکول به ائمة اهل البیت(ع) میشود».12
بنابراین در تمامی روایات یاد شده و روایات متعدد دیگر، رجعت به عنوان یک مسئلة اعتقادی مطرح شده است.
شاهد دیگر آنکه پیوسته علمای کلام، موضوع رجعت را در کنار سایر مباحث اعتقادی بحث کردهاند. نکتة دیگر آنکه صرف تحقّق رجعت در آینده موجب قضیة تاریخی بودن آن نمیشود زیرا اگر چنین باشد، معاد هم که در آینده محقق میشود، صرفاً یک قضیة تاریخی خواهد بود.
رجعت و ظهور
رجعت یکی از وقایع مهمی است که در زمان ظهور، نه قبل و نه بعد آن، واقع شده که برخی پیامبران الهی و ائمة اطهار(ع) و مؤمنان صالح به دنیا برمیگردند تا شاهد اعتلای کلمة اسلام در روی زمین باشند. امّا نباید چنین تصور کرد که رجعت همان ظهور است، رجعت یعنی بازگشت عدهای از مؤمنان و کفّار، ولی ظهور به معنای آشکار شدن و قیام دوازدهمین ذخیرة الهی پس از غیبت طولانی است.
یکی از مستشرقان به نام «دویت نلسون» در کتاب عقیدة الشیعه از ظهور امام زمان(ع) به رجعت تعبیر میکند، که این خلاف معنای رجعت در اصطلاح کلام شیعه است.
بدیهی است که زمان دقیق رجعت را با ذکر سال و ماه و روز همانند زمان ظهور و معاد نمیتوان معلوم کرد، امّا به طور کلی میتوان گفت که رجعت در عصر ظهور حضرت مهدی(ع) رخ خواهد داد. چنانکه در برخی از کلمات علما از زمان رجعت به «بعد ظهوره» تعبیر شده است، یعنی بعد از ظهور ولیعصر(ع) رجعت اتفاق خواهد افتاد؛ و نیز در دو روایت به این مطلب تصریح شده است. از جابر جعفی نقل شده که گفت از امام باقر(ع) شنیدم که فرمود: به خدا سوگند که او مردی از اهل بیت ما را پس از سیصد و نه سال از وفاتش قدرت میدهد. جابر گفت: پرسیدم این واقعه چه زمانی خواهد بود؟ فرمودند: بعد از رحلت قائم (ع) پرسیدم قائم تا هنگام مرگش چند سال در جهان حکومت میکند؟ فرمود: نوزده سال از هنگام قیامش تا وقت مرگش به طول میانجامد. پرسیدم: آیا بعد از او جهان دچار آشوب میشود؟ فرمودند: بله مدت پنجاه سال و اضافه کردند و بعد از آن منصور [امام حسین(ع)] به دنیا برمیگردد تا انتقام خون خود و یارانش را بگیرد. تا اینکه سفاح قیام کند، که همان امیرالمؤمنین علی(ع) است.15
روشن است که منظور از« بعد از ظهور» این نیست که وقتی ظهور تمام شد، رجعت اتفاق میافتد، بلکه مقصود آن است که اندکی پس از ظهور حضرت؛ و نیز در برخی روایات داریم که وقتی حضرت ظهور میکند، به بعضی از مؤمنان در قبر خطاب میشود که: حضرت ظهور کرده، اگر مایلید میتوانید امروز حضرتش را یاری دهید17. البته بعضی از ائمه(ع) ممکن است رجعتشان مدتی بعد از ظهور باشد.
خلاصة سخن آنکه رجعت یکی از وقایع همزمان با ظهور است و نباید آنها را دو نام برای یک واقعیت پنداشت.
رجعت در قرآن
اوّل: در میان آیاتی که مورد استدلال قرار گرفته است، واژة «رجعت» به کار نرفته امّا با دقت و تعمّق در معنای آیات، معلوم میشود که آنها با رجعت، هماهنگی و سازگاری دارند.
دوم: آیات فراوانی توسط ائمة اطهار(ع) به رجعت تفسیر شده و از آنجا که ما قائل به عصمت آنها هستیم، به آن آیات با کمک روایات استناد مینماییم.
سوم: از آیاتی که در مورد رجعت رسیدهاند گاهی به روز قیامت یا به روز ظهور حضرت حجت(ع) تفسیر شده، و این نکته ضربهای به استدلال به رجعت نمیزند چرا که این معانی با هم منافات نداشته و هر کدام از بطنی از بطون قرآن حکایت دارد.
و بالاخره در حدود هفتاد آیه در مورد رجعت وجود دارد، که به علت اختصار به سه آیه اکتفا میکنیم:
آیة اوّل:
این آیه مشهورترین آیة رجعت است که به تنهایی بر رجعت دلالت دارد. چرا که ظاهر آیه به خوبی بیانگر این مطلب است که این حشر گروهی از هر امتی غیر از حشر در روز قیامت است که شامل همة انسانها میگردد، چنانکه در آیهای در وصف حشر روز قیامت چنین میفرماید: "و حشرناهم فلم نغادر منهم احداً " و همه را محشور کرده و احدی از آنان را فرو نخواهیم گذاشت.21
مردی به امام صادق(ع) عرضه داشت: که اهل سنت گمان کردهاند که آیة «روزی که از هر امتی گروهی را محشور میکنیم» مربوط به قیامت است حضرت در پاسخ فرمود: آیا چنین است که خداوند روز قیامت از هر امتی تنها گروهی را محشور کرده و بقیه را رها میسازد؟ خیر، اینگونه نیست ولکن آیه در مورد رجعت است. امّا آیة قیامت آن است که میفرماید: «همه را محشور ساخته و از احدی چشمپوشی نمیکنیم.»22
آیة دوم:
از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: به خدا سوگند این آیه در مورد رجعت است، مگر نمیدانید که پیامبران بسیاری در این دنیا کشته شدند و نصرت خداوند به آنان نرسید؟ امامان کشته شدند و نصرت خداوند شامل حال آنها نشد، این آیه در رجعت محقّق خواهد شد.24
آیة سوم:
محمدرضا ضمیری
ماهنامه موعود شماره 79
تنظیم برای تبیان: حسین عسگری
1. ابن منظور، لسان العرب، ج 8، ص 114..
2. در علم صرف بیان شده که مصدر دارای انواعی است. یک نوع آن «مرّه» است که برای بیان وقوع یکبار فعل به کار میرود.
3. حرّ عاملی، محّمد بن حسن، الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة، صص 141 ـ 140.
4. مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، ج 53، ص 63؛ صدوق، محمّد بن علی بن الحسین، معانی الاخبار، ص 366.
5. طباطبائی، سیّد محمّد حسین، تفسیر المیزان، ج 12، صص 19 و 18.
6. مجلسی، همان، ج 53، صص 92 و 121.
7. همان.
8. شَبّر، حق الیقین، ج 2، ص 35.
9. قمی، ابوالقاسم جعفر بن محمّد بن قولویه، کامل الزیارات، صص 218 ـ 257.
10. همان.
11. مجلسی، همان، ج 53، صص 92 و 121.
12. شبّر، عبدالله، همان، ج 2، ص 35.
13. از امام صادق(ع) نقل شده است که: هر کس چهل صبح این عهد (دعای عهد امام زمان(ع)) را بخواند از یاوران قائم(ع) ما باشد و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد خدا او را از قبر بیرون آورد که در خدمت آن حضرت باشد. ر.ک: قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، دعای عهد.
15. مجلسی، محمد باقر، همان، ج 53، صص 103ـ104.
17. همان، ص 92
18. برخی گمان بردهاند که رجعت مستلزم تناسخ یا خروج فعل از قوه است و پاسخهای مفصلی به آنها داده شده که از حد مقاله بیرون است. برای مطالعة بیشتر در این زمینه ر.ک: طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ج 2، ص 107؛ قزوینی خراسانی، مجتبی، بیان الفرقان، ج 5.
19. رجعت به معنای رجوع به دنیا پس از مرگ به گونههایی در امتهای پیشین اتفاق افتاده است و آیات مختلفی بر این مطلب اشاره دارند، مانند: سورة بقره(2)، آیات 56، 243 و 259؛ سورة کهف (18)، آیة 19 و موارد دیگر.
20. سورة نمل (27)، آیات 82 ـ 83.
21. سورة کهف (18)، آیة 47.
22. مجلسی، همان، ج 53، ص 52.
23. سوره مؤمن(40)، آیة 51.
24. حائری یزدی، شیخ علی، الزام الناصب، ج 2، ص 338.
25. سورة سبا(34)، آیة 28.
26. مجلسی، همان، ص 42.
"و ما تو را جز برای بشارت و بیم جهانیان نفرستادیم..."25 امام محمد باقر(ع) میفرماید: این آیه در رجعت تحقق مییابد.26 همانا ما فرستادگان خویش و مؤمنان را در دنیا، آن روزی که شاهدان اقامه شوند، یاری خواهیم نمود.23 و هنگامی که قول بر آنان واقع گردد، از زمین موجودی را بیرون میسازیم که با آنان سخن میگوید (یا با آنان میجنگد) ولی مردم به آیات ما ایمان نمیآورند، و روزی که از هر امتی گروهی از کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، محشور کرده و سپس آنها نگه داشته میشوند.20 رجعت و بازگشت برخی انسانها به دنیا پس از مردن مستلزم هیچگونه محذور عقلی نیست18، علاوه بر آنکه در مواردی واقع هم شده است19. از سوی دیگر آیات و روایات فراوانی در اثبات رجعت به معنای اصطلاحی آن رسیده است. امّا، پیش از بیان آیات، ذکر چند نکته ضروری است: مساله رجعت با مساله ظهور در یک جهت اشتراک دارند و آن اینکه هر دو در آخرالزمان و قبل از قیامت اتفاق میافتند، امّا فرقشان این است که خداوند برای برچیدن ریشههای ظلم و ستم و ایجاد عدالت در روی زمین، ولیّ خویش را پس از غیبتی طولانی، آشکار میسازد. ولی رجعت آن است که در هنگام ظهور، برای یاری حضرتش و نیز استمرار حاکمیت حق بعد از برقراری عدالت، خداوند گروهی از مؤمنان را که از دنیا رفتهاند، به دنیا باز میگرداند.13 اعتقاد به رجعت از اصول دین نیست و معتقد نبودن به آن هم موجب کفر و خروج از دین نیست، بلکه از اصول مذهب امامیه است، به طوری که اعتقاد به آن ضروری است. هرچند که باور داشتن به جزئیات مسائلی که در رجعت اتفاق میافتد، لازم و ضروری نیست. به هر حال اعتقاد به رجعت، همسنگ اعتقاد به صراط و میزان است. شیخ مفید در معنای اصطلاحی رجعت تعریفی جامع را ارائه کرده که گویای معنای واقعی رجعت است. ایشان مینویسد: خداوند گروهی از اموات را به همان صورتی که در گذشته بودند، به دنیا برمیگرداند، و گروهی را عزیز و گروهی دیگر را ذلیل میکند و اهل حق را بر اهل باطل غلبه و نصرت داده، مظلومان را بر ظالمان و ستمگران غلبه میدهد، این واقعه هنگام ظهور مهدی آل محمد، علیهمالسلام، رخ خواهد داد.3 اعتقاد به رجعت و بازگشت گروهی از مردگان، پیش از قیامت، به دنیا، از ویژگی خاصی برخوردار است و در منابع اسلامی اهمیت آن با بیانهای گوناگونی مطرح شده است. در برخی روایات روز رجعت را یکی از «روزهای الهی» که عظمت و قدرت الهی در آن متجلی خواهد شد، برشمردهاند: